Bononiensis' Antverpia - oudste stadsplan van Antwerpen in conservatiebehandeling

Het oudste stadsplan van Antwerpen, het Vlaams Topstuk van Virgilius Bononiensis, krijgt momenteel een conservatiebehandeling, zodat het werk in topconditie is om vanaf 3 december 2021 te schitteren in de expo ‘Komt een Italiaan naar de Nederlanden’ in Museum Plantin-Moretus. De monumentaal met de hand ingekleurde houtsnede is niet minder dan 120 cm hoog en 265 cm breed, en gedrukt op 20 bladen handgeschept papier. Het is het enige nog bekende exemplaar van dit plan, en de grootste en meest gedetailleerde plattegrond die we uit de 16^de eeuw kennen.

Over de kaart

Bononiensis' Antverpia geeft een uniek zicht op de stad Antwerpen op het hoogtepunt van haar economische macht in 1565. In de zestiende eeuw groeide Antwerpen uit tot een internationale handelsmetropool. Daarvan getuigen de gebouwen en de infrastructuur zoals de net voltooide stadomwalling, het stadhuis, de nieuwe beurs, het Hessenhuis en de Nieuwstad met het Hanzehuis. Door de prominente positie van de militaire infrastructuur presenteert de stad zich ook als het meest moderne militaire bolwerk van de Nederlanden. Voor de geschiedenis van de stad in de 16de eeuw is het plan daarom van onschatbaar belang. Ook op artistiek vlak heeft dit plan een bijzondere waarde als monumentale ingekleurde houtsnede.

Het plan werd ontworpen door Virgilius Bononiensis of Boloniensis. Deze schilder was minstens vanaf 1545 in Antwerpen actief en was wellicht gespecialiseerd in het ontwerpen van stadsplattegronden en het uitbeelden van fortificaties. Voor het drukken van dit plan zorgde de Antwerpse drukker Gillis Coppens van Diest in september 1565. Als iconografisch document heeft dit plan van Antwerpen in de 16de-eeuwse Nederlanden slechts één enkele tegenhanger, de kopergravure gepubliceerd door Marcus Geeraerts in 1562 met voorstelling van het plan van Brugge. Op Europees vlak zijn er slechts enkele soortgelijke stadsplattegronden bewaard. Bononiensis’ plan van Antwerpen is daarbij niet van de minste, gezien zijn uitzonderlijke afmetingen en hoge kwaliteit. Het was niet de eerste plattegrond die van onze stad is gerealiseerd, want rond 1530 bezorgde een anonieme meester in dit opzicht een merkwaardige kopergravure. Het plan van Virgilius Bononiensis overtreft echter wel alle voorgaande plattegronden qua afmetingen en accuraatheid. Sinds 2011 is de kaart opgenomen in de topstukkenlijst.

Over de behandeling

Tussen maart en november 2021 krijgt deze kaart een conservatiebehandeling, zodat ze in topconditie is om vanaf 3 december tentoongesteld te worden in de expo ‘Komt een Italiaan naar de Nederlanden’ in museum Plantin-Moretus. Het restauratieteam van de dienst Behoud & Beheer van de stad Antwerpen heeft verschillende behandelingen uitgevoerd, met veel respect voor de historische en esthetische betekenis van dit topstuk. De focus lag op het reinigen van de voor- en achterzijde, het vastmaken van de verzwakte delen, en het vervangen van de lijst. Nadat de staat van de kaart uitvoerig gedocumenteerd was, is er een droge reiniging gebeurd, zodat stof en losliggend oppervlaktevuil konden verwijderd worden. De glanzende witte vlekken die op verschillende plaatsen op de kaart voorkwamen werden door oude lijmresten veroorzaakt en waren visueel storend. Met een minimale vochtbehandeling, werden deze vlekken verminderd. Ondertussen werden ook de loskomende papierdeeltje gefixeerd, waardoor de stabiliteit van de kaart verbeterd werd. Ook de huidige lijst, die niet origineel is en een slecht sluitsysteem heeft, wordt vervangen, zodanig dat een veilige presentatie en behoud gegarandeerd wordt.

Foto's: Victoriano Moreno

Het stadsplan van Virgilius Bononiensis schittert vanaf 3 december 2021 in de expo ‘Komt een Italiaan naar de Nederlanden’ in Museum Plantin-Moretus.