'Sottenbollen' van Pieter Bruegel de Oude, 400 jaar oude originele verkiezingsuitslagen en drukken: keuze te over in het Museum Plantin-Moretus op Erfgoeddag

Erfgoeddag 2018 staat in het teken van kiezen. Van verkiezingen, keuzes en voorkeuren. Van beslissingen die hebben bepaald welke objecten we na jaar en dag nog altijd kunnen koesteren, welke geschiedenis we verkozen door te vertellen. En welke keuzes we vandaag kunnen maken voor de dag van morgen. Voor Erfgoeddag kiest het Museum Plantin-Moretus ervoor om niet eerder getoonde stukken te tonen: het recent aangekochte 'Sottenbollen' van Pieter Bruegel de Oude en originele verkiezingsresultaten met bekende namen zoals Nicolaas Rockox en François Rubens, zoon van Peter Paul Rubens. Uiteraard kan er gedrukt worden in het teken van 'verkiezingen' of geknutseld worden. Keuze te over. 

DE KEUZE VAN DE CONSERVATOR: 'DE SOTTEBOLLEN'

Het prentenkabinet van het Museum Plantin-Moretus behoort tot de vijftig belangrijkste prentenkabinetten ter wereld en richt zich op het verwerven van grafiek en tekeningen van Antwerpse kunstenaars van de zestiende eeuw tot nu. Op Erfgoeddag duidt assistent-conservator Virginie D’haene het verhaal over het aankoopbeleid van het Prentenkabinet en de keuze van de conservator aan de hand van opmerkelijke prenten en tekeningen.

De Sottebollen, of het ‘Zottenfeest’, naar een ontwerp van Pieter Bruegel de Oude, gegraveerd door Pieter van der Heyden

Voor het eerst wordt het topwerk de ‘Sottenbollen’ naar Pieter Bruegel de Oude uit het depot gehaald. Deze prent, een ets van Pieter van der Heyden naar Bruegel werd uitgegeven door ‘Aux Quatre Vents / In de Vier Winden’ één van de vroegste en belangrijkste prentenuitgeverijen in Antwerpen in de zestiende eeuw. Het museum kocht deze prent aan in 2017 bij een Amerikaanse handelaar. Zowel het Museum Plantin-Moretus als het Museum Mayer van den Bergh bewaren een aantal mooie reeksen Bruegel -prenten, maar deze zeldzame prent met de specifieke Bruegel -iconografie en krachtige grote figuren ontbrak nog in deze collecties. Het Museum Plantin-Moretus is de enige Vlaamse (openbare) instelling die deze prent nu in het bezit heeft.

Op de prent spelen ‘dwazen’ een kegelspel. Hiermee brengt Bruegel een gelaagdheid in het werk en speelt hij met betekenissen. Nu nog betekent sottebollen

• Dom, onverstandig persoon; dwaas.
• Nar.
• Bepaalde afgeplatte bal in het kegelspel die bij het rollen een cirkel beschrijft; krullebol.

‘Men vint Sottebols, onder elcke natie al en draghen sij geen sotscappen, op haeren cop’ Met deze prent sluit Bruegel aan bij zijn gekende thematiek waarbij hij spot met de domheid en goedgelovigheid van de mensen, die bereid zijn om alles te geloven. Het sluit aan bij zijn prent over ‘de keisnijding’: waarbij de dwaas van zijn waanzin ontdaan wordt door het verwijderen van een ‘kei’, maar ook bij zijn verbeelding van de spreekwoorden. ‘Iemand bij de neus nemen’ of ‘iemand een bril verkopen’, iemand bedriegen, zijn duidelijk in deze prent verwerkt.

De keuze van de conservator

Het museum zette met de aankoop van deze prent verder in op het belang van Antwerpen als zestiende-eeuwse drukkersstad. Deze prent van Hieronymus Cock uit zijn uitgeverij - Aux Quatre Vents geeft dit verhaal mee vorm. Met de aankoop van deze prent werd een ontbrekende schakel in de collectie opgevuld.

Het gaat om een tweede staat van de prent. Van de eerste staat (de proefdruk) is er slechts één exemplaar in een openbare collectie gekend, op deze staat zijn er onder andere toevoegingen in de hoek rechts bovenaan, aan het dak van het prieel.

‘Zelden komt een zeldzame Bruegel prent van hoge kwaliteit en in een dergelijke uitstekende conditie op de markt. Het betreft het een zeer mooie, vroege afdruk, waar niet alleen de plaatranden zichtbaar zijn langs de kanten, maar ook de lijntjes waarop de tekst onderaan geschreven is nog aanwezig zijn – een detail dat bij latere afdrukken snel weg slijt.’

Kies voor een schenking of een legaat

De aankoopbudgetten maken topstukken van dit allure quasi onbereikbaar voor het museum. Uitzonderlijk kan er wél geïnvesteerd worden in een aantal uitzonderlijke stukken door een schenking of een legaat. Elke gift, elke schenking, elk legaat is belangrijk voor het museum– ongeacht de grootte. Het museum is elke schenker dan ook diep dankbaar.
Verder voert het museum een actief aankoopbeleid voor de collectie oude drukken. Daar ligt de focus op het verwerven van Plantijnse drukken en archivalia die rechtstreeks verband houden met de Officina Plantiniana.

HET VERNIEUWEN VAN DE WET VAN DE STAD ANTWERPEN
& VAN DE PLANTIJNSE DRUKKERIJ

Officiële stadsdrukkers

Als officiële stadsdrukkers drukten Christoffel Plantijn en zijn opvolgers de Moretussen meer dan een eeuw lang al het officiële drukwerk van de Stad Antwerpen. De affiche met de namen van het nieuwe stadsbestuur was een jaarlijks terugkerende opdracht. Elk jaar werd het college van burgemeester en schepenen opnieuw verkozen. In het jargon van die tijd spreekt men van ‘het vernieuwen van de Wet’. Naar hedendaagse normen was de verkiezing van het stadsbestuur niet democratisch. De landvoogd koos de 18 schepenen uit een lijst met 36 namen. De uittredende schepenen vulden de helft van deze lijst. Er was slechts op een kwart van de lijst ruimte voor nieuwelingen. De nieuwe schepenen kozen zelf nog een binnenburgemeester uit de eigen gelederen en een buitenburgemeester uit de pool van oud-schepenen. Op Erfgoeddag stelt het museum uitzonderlijk 4 affiches tentoon.

De Plantijnse drukkerij: de Kapel

Net als het stadsbestuur vernieuwde de Plantijnse drukkerij jaarlijks haar ‘Wet’. Een interne vakorganisatie met de naam ‘Kapel’ handhaafde zelfstandig de orde en tucht op de werkvloer. Daarnaast beheerde deze organisatie de ziekenkas van de werknemers. Jaarlijks werd het bestuur democratisch verkozen. Elke gezel was verplicht kandidaat. Aan de hand van archiefstukken illustreert archivaris Kristof Selleslach op Erfgoeddag de werking van de ‘Kapel’.

PRAKTISCH

De keuze van de conservator

Wat:             Lezing met presentatie van unieke tekeningen en prenten
Waar:           Museum Plantin-Moretus, Vrijdagmarkt 22, Antwerpen
Wanneer:     zondag 22 april 2018 om 12u00 en om 15u30
Duur:            ca. 60 min.
Inschrijven: jan.haveneers@stad.antwerpen.be

Iedereen kandidaat! Sociale verkiezingen in de Plantijnse drukkerij

Wat:             Lezing met presentatie van unieke archiefstukken
Waar:           Museum Plantin-Moretus, Vrijdagmarkt 22, Antwerpen
Wanneer:     zondag 22 april 2018 om 10u30 en om 14u00
Duur:            ca. 45 min.
Inschrijven: jan.haveneers@stad.antwerpen.be

Druk- en andere activiteiten tijdens Erfgoeddag vind je op museumplantinmoretus.be